Ոսկան Երևանցի

Ոսկան Երևանցի;
Ծնվել է	1614
Ծննդավայր	Նոր Ջուղա
Մահացել է	1674
Մահվան վայր	Մարսել, Ֆրանսիա
Մասնագիտություն	տպագրիչ, լեզվաբան, վարդապետ և հրատարակիչ
Աշխատավայր	Մայր Աթոռ Սուրբ Էջմիածին
	Voskan Yerevantsi Վիքիպահեստում

Ոսկան Երևանցի (նաև՝ Ոսկան Ջուղայեցի, Ղլիճենց, Ոսկան վարդապետ, 1614^[1]^[2], Նոր Ջուղա - 1674^[1]^[2], Մարսել, Ֆրանսիա), հայ արքեպիսկոպոս, տպագրիչ-հրատարակիչ, մշակութային գործիչ, լեզվաբան։

Կենսագրություն

Նախնական կրթությունն ստացել է Նոր Ջուղայի ծխատեր քահանայի մոտ, ապա հաճախել Խաչատուր Կեսարացու Ամենափրկիչ վանքի դպրոցը, այնուհետև Երևանում Խաչատուր Կեսարացու և Սիմեոն Ջուղայեցու հետ աշակերտել Մելքիսեդ Վժանեցուն։ Մոտ 1634 թվականին Փիլիպոս Ա Աղբակեցի կաթողիկոսի հրավերով Նոր Ջուղայից եկել է Էջմիածին, Ուշիի Ս. Սարգիս վանքում նշանակվել վանահայր։ Էջմիածնում Ոսկան Երևանցին ծանոթացել է Դոմինիկյան վանական, գիտնական Պաուլո Պիրոմալլիի հետ, որը Հայաստան էր եկել Աստվածաշնչի հայերեն բնագիրը լատիներեն Վուլգատային հարմարեցնելու հանձնարարությամբ։ Ոսկան Երևանցին նրանից սովորել է լատիներեն, փիլիսոփայություն, երկրաչափություն, աստղաբաշխություն, քերականություն, փոխադրել լատիներեն քերականության մի դասագիրք, ապա հարմարեցրել գրաբարին, դարձրել լատիներեն կաղապարով գրաբարի քերականության դասագիրք, լատիներենից կատարել մի շարք թարգմանություններ։

Ոսկան Երևանցին, իր հետ ունենալով Հակոբ Դ Ջուղայեցու հանձնարարականը, 1662 թվականին մեկնել է Եվրոպա՝ Աստվածաշունչը հայերեն հրատարակելու։ Նախ գնացել է Լիվոռնո, ապա՝ Հռոմ, որտեղ ջանացել է Վատիկանից ստանալ Հռոմում կամ Իտալիայի որևէ քաղաքում Աստվածաշունչը տպագրելու թույլտվություն։ Սակայն նրա բոլոր ջանքերն ի դերև են անցել, և նա մեկնել է Ամստերդամ, 1664 թվականի աշնանը ստանձնել Ամստերդամի Սուրբ Էջմիածնի և Սուրբ Սարգսի անվան տպարանի (1660 թվականին հիմնել էր Մատթեոս Ծարեցին) տնօրինությունն ու ձեռնարկել Աստվածաշնչի տպագրության նախապատրաստական աշխատանքները։ Փորագրիչներին պատվիրել է նոտրգիր, նոր տեսակի գլխատառեր և թռչնագրեր, բնագիրը պատրաստել տպագրության ու իր աշակերտներ Կարապետ Անդրիանացու և Օհան Երևանցու հետ սկսել տպագրությունը։ Տպագրության համար իբրև հիմք-բնագիր, ամենայն հավանականությամբ, օգտագործել է Կիլիկիայի Հեթում Բ թագավորի անունով հայտնի գրչագիր Աստվածաշունչը, որը գրվել էր 1295 թվականին՝ Հեթում Բ-ի պատվերով (Մատենադարան, ձեռ. դ 180)։ Այս բնագիրը Ոսկան Երևանցին խմբագրել է ըստ Վուլգատայի, տպագրության ընթացքում թարգմանել և ավելացրել Հին կտակարանի մի քանի գրքեր, որոնք չեն եղել հայերեն Աստվածաշնչում (և նրա կանոնում)։ Տպագրելիս փորձել է միջին դիրք գրավել դասական հայերեն բնագրի և Վուլգատայի միջև, որպեսզի այն ընդունելի լիներ հայոց տարբեր դավանական համայնքների համար, որոնց նա լատիներեն գրքի փոխարեն առաջարկելու էր հայերենն ու հայատառը։

Ոսկանյան Աստվածաշունչը տպագրվել է 2 տարի 7 ամսում (1666 մարտի 11-1668 հոկտեմբերի 13)։ Տպագրությունը կատարված է վարպետորեն։ Անվանաթերթերը կազմված են չորս փայտափորագիր կտորներից, աջ և ձախ զարդանկարների մեջ Հավատ և Հույս խորհրդանշանները ներկայացնող մարդկային կերպարանքներ են։ Աստվածաշունչ բառը թռչնագրով է, կազմը՝ կարմիր կաշեպատ, հաստ տախտակից։ Բանիմացորեն կիրառված են հայկական առոգանության գրեթե բոլոր հիմնական նշանները, գործածված են յոթ տեսակ տպագրատառեր (խոշոր և փոքր զարդագիր, խոշոր և փոքր գլխագիր, խոշոր և փոքր բոլորգիր, Ոսկանի նոտրգիր)։ Գրեթե բոլոր նկարները գերմանացի Քրիստոֆել վան Զիխեմ կրտսերի փորագրություններն են, որոնք կատարվել են Ռաֆայելի, Ալֆրեդ Դյուրերի, Հենդրիկ Գոլցիուսի և եվրոպական ուրիշ նշանավոր վարպետների հայտնի նկարներից։

Ամստերդամում Ոսկան Երևանցին հրատարակել է 14 անուն գիրք՝ Նոր կտակարան (1668), Առաքել Դավրիժեցու «Գիրք պատմութեանց» (1669), «Տօնացոյց» (1669), Շարակնոց (1664–65, 1669) և այլն։ Նա մտադրվել էր Ֆրանսիայի որևէ քաղաքում տպարան հիմնել։ Ֆրանսիայի թագավոր Լյուդովիկոս XIV-ը տվել է նրան այդ իրավունքը՝ պայմանով, որ հրատարակվելիք գրքերը հակառակ չլինեն կաթոլիկ եկեղեցու դավանանքին։ Սակայն Ոսկան Երևանցին չի հաշտվել այն մտքին, որ պետք է «սրբագրվեր» իր Ժամագիրքը, Մաշտոցը՝ «հռոմեական կրոնի վարդապետությանը» հակառակ չերևալու համար։ Նա Ֆրանսիայից անցել է Իտալիա, կանգ առել Լիվոռնոյում, այնտեղ տպագրել «Պարտէզ հոգևոր» (1670) և Ռոբերտոս Բելարմինոսի «Վարդապետութիւն քրիստոնէական» (1670) թարգմանական գրքերը։ Այստեղ նյութական աջակցություն չգտնելով՝ տպարանը փոխադրել է Մարսել՝ ընկերանալով քահանա Համազասպյանի հետ, որը, սակայն, հետագայում մեծ անախորժություններ է պատճառել նրան։ Տեղի կաթոլիկ հոգևոր իշխանությունը Հռոմից կարգադրություն է ստացել հետևել Ոսկան Երևանցու հրատարակություններին։ Նրանից պահանջել են հաերեն ու լատիներեն գրված «հավատո դավանության» գրություն և հայտնել, որ գրաքննվելու են նրա տպարանում հրատարակվող գրքերը։ Չնայած այդ ամենին, նա որոշել է «Հայաստանեայց եկեղեցու ծեսերուն» հակառակ որևէ բան չտպագրել։ Բայց նրա գործընկեր Համազասպյան քահանան այդ մասին տեղեկացրել է իշխանությանը։ Սկսվել է գործի քննություն։ Ոսկան Երևանցին հուսալքված անկողին է ընկել ու մահացել։ Ոսկանյան տպարանը գործել է քառորդ դար։ Այդ ընթացքում Ամստերդամում, Լիվոռնոյում, Մարսելում տպագրվել են 40 անուն կրոնաեկեղեցական և աշխարհիկ բարձրորակ տպագրությամբ հայերեն գրքեր^[3]^[4]։

Իր ինքնակենսագրությունը՝ «Պատմութիւն Վարդապետին Ոսկանայ Երևանցւոյ և կենցաղավարութիւն նորին» վերնագրով ժամանակին հրատարակել է իր ձեռքով Առաքել Դաւրիժեցու «Գիրք Պատմութեան» (Ամստերդամ, 1669) աշխատության վերջում, որպէս գրքի ԾԷ գլուխ։ 1666-1668 թթ. Ամստերդամում տպագրել է հայերեն Աստվածաշունչ մատյանը, որը համարվում է հայ հին տպագրության լավագույն նմուշներից մեկը։ Մինչև 1669 թ. լույս է ընծայում Մովսես Խորենացու «Աշխարհացույց»-ը, Առաքել Դավրիժեցու «Գիրք պատմութեան»-ը, Վարդան Այգեկցու առակները և այլն։ Տպագրական գործունեություն է ծավալել նաև Լիվոռնոյում և Մարսելում։

Աշխատություններ

Ոսկան Երևանցու տպագրած գրքերը

Շարակնոց, Յամսդէլօտամ, 1664-1665։ Արխիվացված 2016-03-04 Wayback Machine
Քերականութիւն, Ամստէրդամ, 1666։ Արխիվացված 2016-03-04 Wayback Machine
Աստուածաշունչ, Ամստերդամ, 1666։(չաշխատող հղում)
Մաշտոց, Յամսթէլօտամ, 1667։(չաշխատող հղում)
Գիրք աշխարհաց և առասպելաբանութեանց, Յամսթէլօտամ, 1668։(չաշխատող հղում)
Առաքել Դավրիժեցի, Գիրք պատմութեանց, Յամսթէլօտամ, 1669։ Արխիվացված 2016-03-04 Wayback Machine
Շարակնոց, Յամսդէլօտամ, 1669։ Արխիվացված 2016-03-04 Wayback Machine
Գիրք Սաղմոսաց Դաւթի, Մարսիլիա, 1673։ Արխիվացված 2016-03-04 Wayback Machine

Գրականություն

Զարբհանալյան Գ., Պատմութիւն հայկական տպագրութեան, Վենետիկ-Սբ. Ղազար, 1895։
Քոլանջեան Ս. Ե., Հեթում Բ.ի ձեռագիրը և Ոսկանին հրատարակութիւնը,- «Էջմիածին», 1966, թ. 11-12, էջ 98-129։
Գալայճեան Ա., Ոսկան Երևանցի հայ տպագրութեան մեծ երախտաւորը,- «Սիոն», 1966, թիւ 2-3, էջ 89-104։
Հ. Սահակ Ճեմճեմեան, Ոսկանի «Մաշտոցը», - «Բազմավէպ», 1966, թիւ 11-12, էջ 284-291։
Հ. Պօղոս Անանեան, Ոսկան Վրդ.ի նամականին,- «Բազմավէպ», 1966, թիւ 11-12, էջ 293-308, 1967, թիւ 6-8, էջ 130-134։
Կարապետ եպս. Ամատունի, Ոսկան վրդ. Երևանցի և իր ժամանակը. Լուսաւոր էջ մը ԺԷ. դարու հայ եկեղեցական պատմութենէն, Վենետիկ-Սբ. Ղազար, 1975 (Հայագիտական մատենաշար «Բազմավէպ» թիւ 9)։
Հ. Սահակ Ճեմճեմեան, Հայ տպագրութիւնը և Հռոմ (ԺԷ դար), Վենետիկ-Սբ. Ղազար, 1989 (Հայագիտական մատենաշար «Բազմավէպ» թիւ 29)։
Ղուկասյան Հովհաննես, Ոսկան Երևանցի. Պատմավեպ։ Երևան, Սովետ. գրող, 1988.-544 էջ^[5]։
Ն. Ա. Ոսկանյան, Ք. Ա. Կորկոտյան, Ա. Մ. Սավալյան, Հայ գիրքը 1512-1800 թվականներին. Հայ հնատիպ գրքի մատենագիտություն, Երևան, 1988։
Ռաֆայել Իշխանյան, Հայ գրքի պատմություն, հատոր 1, Հայ տպագիր գիրքը 16-17-րդ դարերում, Երևան, 2012։
Raymond H. Kévorkian, Le livre imprimé en milieu arménien ottoman aux XVIe-XVIIIe siècles,- Revue des mondes musulmans et de la Méditerranée, 19994 87-88/septembre, pp. 173-185.
Raymond H. Kévorkian, Catalogue des «incunables» arméniens, 1511-1695 ou Chronique de l'imprimerie arménienne, avec Jean-Pierre Mahé, Genève: P. Cramer. 1986.
Raymond H. Kévorkian, Le livre arménien à travers les âges, avec Jean-Pierre Mahé, Catalogue de l'Exposition Marseille 1985.
Lane, John A., The Diaspora of Armenian Printing 1512-2012, Amsterdam: Special Collections of the University of Amsterdam, 2012.
Vrej Nersessian, Catalogue of Early Armenian Books, 1512-1850, The British Library, 1980. ISBN 0904654354

Ծանոթագրություններ

↑ ^1,0 ^1,1 ^1,2 ^1,3 ^1,4 Faceted Application of Subject Terminology
↑ ^2,0 ^2,1 ^2,2 ^2,3 ^2,4 Հայաստանի գրադարանների համահավաք գրացուցակ
↑ ««Ոսկան Երևանցի | armenianreligion.am»». Արխիվացված է օրիգինալից 2019 թ․ հունվարի 16-ին. Վերցված է 2019 թ․ հունվարի 23-ին.
↑ «Ով ով է։ Հայեր» հանրագիտարան, հատոր երկրորդ, գլխավոր խմբագիր Հովհաննես Այվազյան, Հայկական հանրագիտարան հրատարակչություն, Երևան, 2007թ.:
↑ Ոսկան Երևանցի

Արտաքին հղումներ

Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատված վերցված է Քրիստոնյա Հայաստան հանրագիտարանից, որի նյութերը թողարկված են՝ Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) թույլատրագրի ներքո:

Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Ոսկան Երևանցի» հոդվածին։

[_ee5eeea1e5f2291b-1] 1,0 ^1,1 ^1,2 ^1,3 ^1,4 Faceted Application of Subject Terminology

[_50efd9644a67401a-2] 2,0 ^2,1 ^2,2 ^2,3 ^2,4 Հայաստանի գրադարանների համահավաք գրացուցակ

[3] ««Ոսկան Երևանցի | armenianreligion.am»». Արխիվացված է օրիգինալից 2019 թ․ հունվարի 16-ին. Վերցված է 2019 թ․ հունվարի 23-ին.

[4] «Ով ով է։ Հայեր» հանրագիտարան, հատոր երկրորդ, գլխավոր խմբագիր Հովհաննես Այվազյան, Հայկական հանրագիտարան հրատարակչություն, Երևան, 2007թ.:

[5] Ոսկան Երևանցի

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]